Lata 1796-1900

Jaworzno - historia w ździebełku :

Do 1795 * 1796-1900

1901-1917 * 1918-1939 * 1939-1945 * 1945-1989

1805 (17 marca)- Ludwika Fryderyka Westenholz otrzymała nadanie lenna na 23 miary górnicze w Dąbrowie, uzyskane na mocy nabycia.
1805 - Antoni Pechnik zakłada kopalnię węgla w Jaworznie.
1805 - W Dąbrowie powstaje kopalnia "Wieliczka", będąca własnością tzw. Kompanii Wielickiej, złożonej z udziałowców Polaków i Austriaków. Do tej spółki należeli m. in.: Tomasz Chromy, lekarz z Chrzanowa, i ks. Ignacy Słupski, proboszcz z Wieliczki.
1806 - Ignacy Potocki uruchamia w Dąbrowie kopalnię "Fortuna", kilka lat później nabył ją książę Fryderyk de Anhalt.
1808- Początek przemysłu hutniczego cynkowego w Jaworznnie. Powstała pierwsza huta cynku, opalana węglem.
1809-1815- W wyniku zwycięskiej kampanii wojennej, jaworznickie tereny weszły w skład Księstwa Warszawskiego.
1811- Podobnie jak w Sierszy tak i w Dąbrowie powstała huta cynku, opalana węglem.
1815-1846- Jaworzno wchodziło w skład Rzeczypospolitej Krakowskiej - Wolnego Miasta Krakowa.
1818- W jaworznickiej okolicy, poza złożami węgla, były również pokłady galmanów, czyli rud cynkowych. Z tego powodu uruchomiono w Jaworznie pierwszą cynkownię. Druga rozpoczęła produkcję dwa lata później. Obie znajdowały się w dzielnicy Stara Huta.
1820- W Niedzieliskach powstała huta cynku "Józefina".
1822- Rozpoczęto budowę huty cynku w Jaworznie na gruntach rządowych w pobliżu kopalń węgla, a także przystąpiono do budowy domów mieszkalnych dla hutników, magazynów składów galmanu, węgla, miału, popiołów, drewna. Koniunktura dla hutnictwa cynkowego była zmienna, uzależniona od wahających się cen cynku i węgla na rynkach europejskich.
1823- Chłopi z Jaworzna nie chcą odrabiać pańszczyzny i wypowiadają posłuszeństwo wójtowi. Powodem są trudne warunki i wyzysk. Senat RK chcąc przełamać opór przeciwko pańszczyźnie i zapobiec porzucaniu pracy przez górników zatrudnionych w kopalniach skarbowych, wysłał do Jaworzna intendenta dóbr rządowych, Paprockiego, z 10 żołnierzami milicji.
1826 (23 lipca)- zmarł proboszcz Flaszkiewicz. Administratorem parafii został ks. Ignacy Rogalski, który kontynuował posunięcia gospodarcze swego poprzednika. Uważał on, że zmarły proboszcz dzięki propinacji parafię dźwignął i że Kościół nie powinien z tego źródła dochodów rezygnować, bo alkohol nie jest złem, jeżeli używa się go z umiarem i godziwie. To właśnie za czasów proboszcza Flaszkiewicz wybudowano nową karczmę, która nie na rękę była administracji rządowej, która także posiadała własną konkurencyjną karczmę.
1826 (15 grudnia)- Plebanem Kościoła Parafialnego w Jaworznie mianowany został ks. Jan Chorąży, dotychczasowy wikariusz w Rudawie.
1827- Władze Rzeczpospolitej Krakowskiej przeprowadziły reformę jaworznickich wsi, znosząc pańszczyznę. Wszyscy tutejsi chłopi otrzymali ziemię i gospodarstwa na warunkach tzw. wieczystej dzierżawy. Oznaczało to w praktyce posiadanie ziemi na własność. Za jej użytkowanie płacono czynsz w wysokości określonej prawem.
1830 (9 grudnia)- Wybuchł pożar w stodołach plebańskich. Spłonęło zboże w snopach, spichlerz z ziarnem i sprzętem, czyli wszelka żywność dla ludzi i zwierząt. O spowodowanie pożaru podejrzewano miejscowych chłopów, co wskazuje na nieufność między folwarkiem plebańskim a wsią.
1831 - Przeszła przez Jaworzno zaraza, groźna epidemia (cholera).
1832- 1833- Rozpoczęto generalną przebudowę kościoła parafialnego w J-nie. Senat Wolnego Miasta Krakowa przyznał na ten cel dużą kwotę. Proboszczem był wtedy ks. Leksiński. Na fasadzie nowego, późno klasycznego kościoła umieszczono datę MDCCCXXXIII, a w elewację wieży wkomponowano herb Wolnego Miasta Krakowa. Dawne prezbiterium przebudowane zostało na kaplicę św. Barbary - patronki górników.
1833 - 1838- Wybudowano drogę, łączącą Kraków z Jaworznem, o twardej nawierzchni, biegnącą od Krakowa przez Krzeszowice, Trzebinię i Chrzanów. Od Chrzanowa wiodła przez Balin i Jeziorki. Do Jaworzna prowadziła przez dzisiejszą ulicę Insurekcji Kościuszkowskiej.
1835- Rząd Rzeczypospolitej Krakowskiej wykupił i połączył z jaworznickimi zakładami, prywatną kopalnię wraz z hutą cynku należącą do znanego przemysłowca Piotra Steinkellera. Zakład znajdował się w okolicy zwanej Niedzieliskami.
1836- Dane źródłowe podają, że do szkoły w Dąbrowie uczęszczało ponad 100 dzieci i 30 górników. Szkoła powstała na początku XIX w., z początku kształcono tu przede wszystkim górników, ponieważ analfabeta nie mógł obsługiwać maszyny parowej. Nauczycieli opłacała gmina i częściowo kopalnie.
1838 (15 sierpnia)- Inspektor górniczy Ignacy Szarzyński bez uprzedniego porozumienia kazał wiercić na gruntach plebańskich w poszukiwaniu węgla. Zirytowany proboszcz udał się tam ze swoimi ludźmi, odebrał górnikom świdry i narzędzia a oddał je dopiero po uzyskaniu obietnicy, że otrzyma odszkodowanie.
1842-1843- Na zlecenie Senatu Wolnego Miasta Krakowa geometra górniczy, Chachulski, wykonał mapę zawierającą projekt ulic i granic przyszłego miasta Jaworzna. Był to prawdopodobnie pierwszy plan zagospodarowania miasta, niestety mapa nie zachowała się do dnia dzisiejszego.
1842-1848- W Jaworznie był czynny Dom Pracy. Nadzorcą był Jozef Wiślicki. W 1846 r. było w nim 60 mężczyzn i 4 kobiety. Dom Pracy był instytucją przymusowej pracy, trafiały tutaj "elementy włóczęgowskie i źle prowadzący się". Pracę świadczył głównie dla przemysłu hutniczego i kopalnictwa.
1844-1847- Wybudowano kolonię robotniczą w Niedzieliskach przy Hucie Cynku. Kolonia ta, jako wyróżniające się, zwarte skupisko domów, dzisiaj nie istnieje.
1846 -Wybuchła rewolucja krakowska. Brali w niej udział liczni górnicy z Jaworzna i Wieliczki. Między innymi organizowali dostawy broni i amunicji dla oddziałów powstańczych, współpracując z okolicznym ziemiaństwem.
1846 (20 luty)- Policja rozpoczęła rewidowanie osób w poszukiwaniu broni. Aresztowano, między innymi, ks. Berezińskiego, ks. Niewiadomskiego i Stefana Starowiejskiego, którym jednak udało się uciec z więzienia.
1846 (listopad)- Jaworzno miało otrzymać prawa miejskie. Niestety jak wiadomo Rzeczypospolita Krakowska już nie istniała.
1846-1918- Jaworzno było częścią Wielkiego Księstwa Krakowskiego, w ramach zaboru austriackiego.
1847- Przeprowadzono przez Szczakową linię kolejową czyli tzw. Cesarsko-Królewską Uprzywilejowaną Kolej Północną Cesarza Ferdynanda.
1847- Nastąpiło podpisanie umowy granicznej regulującej utrzymanie małego ruchu granicznego w celu umożliwienia uprawy gruntów przygranicznych, należących do obywateli innego państwa. Chodziło o to, że twórcy granicy na rzece Przemsza nie wzieli pod uwagę naturalnych właściwości rzeki, której żywe procesy erozyjne powodywały zmienność koryta, przyczyniając się tym samym licznych nieprzewidzianych klopotów. Okazało się, że na prawym brzegu Przemszy, należącym do zaboru pruskiego, pozostały trzy skrawki terenu będące własnością Jaworzna, które było wtedy częścią zaboru austriackiego. Natomiast, na lewym brzegu Przemszy, części zaboru austriackiego pozostały znaczne połaci gruntu należące do wsi Dziećkowice (Główicze Koło, Niedźwiedzie Koło, Rybakowe Koło, Ostrówek), która leżala na terytorium Prus.
1848 (kwiecień)- Po upadku rewolucji 1946 r. Przeszła przez J-no nowa fala powstańcza – Wiosna Ludów. W Szczakowej miało miejsce kilka incydentów. Władze austriackie zatrzymały grupę repatriantów powracających do dawnego Wolnego Miasta pod pretekstem, że nie są oni poddanymi austriackimi. Wypuszczono ich dopiero po demonstracji protestacyjnej zorganizowanej w Krakowie 26 kwietnia.
1848 (18 maj)- Zniesione zostały w całym kraju ciężary włościańskie za wynagrodzeniem. Od tej pory mieszkańcy Jaworzna i okolicy płacili podatki jako poddani Cesarstwa, a wszelkie czynsze i robocizny zostały zniesione.
1848 (październik)- Po śmierci proboszcza ks. Leksińskiego Konsystorz mianował na jego miejsce bardziej "prawomyślnego" politycznie ks. Kaliszewicza.
1849- Z początkiem roku C.K. Austria ogłosiła pierwszy pobór do wojska na terenie byłej Rzeczypospolitej. Poborowych zgromadzono w Chrzanowie. Wbrew oczekiwaniom nie wykazywali oni subordynacji, lecz uciekali do pobliskich lasów.
1854- Wprowadzono ogólnoaustriacką ustawę górniczą, normujące sprawy związane z kopalnictwem. Rozwój kopalń rządowych w Jaworznie i Niedzieliskach był już wówczas zaawansowany.
1854- Rozporządzeniami ministerialnymi z 19 stycznia 1853 i 24 kwietnia 1854 r. powołano do istnienia urzędy powiatowe w Chrzanowie i Jaworznie. W czasach autonomicznych urząd w Jaworznie zlikwidowano, włączając całą osadę do powiatu chrzanowskiego.
1855- Proboszcz ks. Matuszewski zwrócił się z prośbą do Kurii Metropolitalnej w Krakowie o przyznanie drugiego wikariusza, żeby przejął część obowiązków katechetycznych w sześciu licznie uczęszczanych szkółkach, znajdujących się w gminach należących do parafii. Były to szkoły nisko zorganizowane.
1855-1861- Władze austriackie wprowadziły w szkołach polskich język ojczysty, jako jeden z przedmiotów nauczania, po podpisaniu m. in. konkordatu z papiestwem.
1860- Rozpoczęły się w Galicji przemiany autonomiczne. Mniej więcej w tym czasie na terenie Jaworzna i Byczyny pojawili się spiskowcy z Warszawy, którzy szerzyli tu propagandę niepodległościową.
1860- Inwentarz akt starostwa powiatowego w Chrzanowie z lat 1854-1939, pisze m. in. o szkołach na terenie powiatu. Znajdowały się one w Jaworznie, Byczynie, Szczakowej, Jeleniu, Dąbrowie i Ciężkowicach.
1862- Istniał w powiecie chrzanowskim, tak jak i w wielu powiatach Galicji zachodniej, "ława prowincjonalna". Była to grupa konspiracyjna rekrutująca kadry powstańcze. Jaworzno żywo reagowało na wszelkie poruszenia powstańcze, a zwłaszcza na wybuch Powstania Styczniowego.
1862- W Niedzieliskach powstała cynkownia, podwalina późniejszej fabryki bieli cynkowej.
1865- W Niedzieliskach powstają Zakłady Bieli Cynkowej (wpierw była to cynkownia), jako własność wrocławskich przemysłowców von Loebbecke'ów. Zakłady istniały do 1976 r.
1866 (31 grudnia)- Uchwalona została, przygotowana przez Sejmową Komisję Edukacyjną, "Ustawa o języku wykładowym w szkołach ludowych i średnich Królestwa Galicji". Po uzyskaniu sankcji carskiej 22 czerwca 1867 r. stała się podwaliną autonomii kulturalno-oświatowej Galicji. Na podstawie tej ustawy język polski wprowadzono także w J-nie. Na mocy ustawy państwowej z 22 maja 1868 pozbawiono kościół dotychczasowych uprawnień w zakresie szkolnictwa i przekazano je władzy świeckiej.
1867- Urząd Powiatowy w Jaworznie wywłaszczył pola w Dąbrowie miejscowym gospodarzom i oddał je rodzinie Westernholzów. Ta zaś zatroszczyła się o byt swoich górników, kto miał własne konie mógł dobrze zarobić na przewozie węgla do Ładugi na Przemszy.
1868- Otwarto bibliotekę wraz z czytelnią w Jeleniu. Biblioteka istniała do wybuchu I wojny światowej.
1870 (1 grudnia )- Rozporządzenie ministra Wyznań i Oświaty powołało rady szkolne okręgowe. Dla J-na i okolic powołano Radę Szkolną Okręgową z siedzibą w Chrzanowie.
1871- Rządowe kopalnie w Jaworznie i Niedzieliskach zostały wykupione przez wiedeńską spółkę bankierów i przemysłowców, utworzono Jaworznickie Gwarectwo Węgla Kamiennego (Jaworznoer Steinkohlen Gewerkschaft). Spółka była właścicielem kopalń do sierpnia 1919 roku.
1873 (2 maja)- Ustawa sankcjonowana przez cesarza nadała szkolnictwu ludowemu charakter ogólnokształcący i obowiązkowy.
1873- Gwarectwo Jaworznickie nabyło kopalnie Kolei Północnej na Pechniku.
1873 (15 lipca)- Dwutygodnik "Krynica" poświęcony ojczystym zakładom zdrojowo-kąpielowym w numerze 3 w obszernym artykule "Zdroje żelaziste polskie, Jaworzno" zasygnalizował obecność na terenach Jaworzna wód żelazistych o naturalnej ciepłocie dochodzącej do 35 stopni. Źródło tryskało na głębokość 60 sążni poniżej murowanej bramy, prowadzącej do głównego podkopu tutejszej kopalni węgla. Redakcja ubolewała, że nigdy nie było ono spożytkowane dla celów leczniczych, a wodę żelazistą odprowadzano ocembrowanym rowem poprzez las do Przemszy Czarnej (prawdopodobnie chodziło o rzekę Przemsza Biała i kopalnię w Niedzieliskach ), dbając tylko o to, żeby zabezpieczyć kopalnię przed zalaniem.
1875 - Istniejąca od początku okresu autonomicznego jednoklasowa szkółka w Jaworznie została przekształcona w czteroklasową. Jednocześnie na Pechniku otwarto jednoklasówkę.
1876- Na zlecenie Jaworznickiego Gwarectwa Węglowego Wybudowano krótszą drogę do Chrzanowa, przez Byczynę. Wkrótce nadano jej status drogi powiatowej. Jednocześnie wydłużono drogę w kierunku Mysłowic, budując kolejne odcinki przez Dąbrowę aż do Jęzora.
1878- Gwarectwo Jaworznickie nabyło kopalnie w Dąbrowie należące do L. Westenholza.
1878- Zaniechano eksploatacji węgla w Dąbrowie, po czym kopalnie uległy zatopieniu. Przyczyn upadku kopalń dąbrowskich należy szukać w konkurencji węgla z kopalń górnośląskich, który zalał rynki ówczesnej Galicji.
1883- Powstaje cementownia "Szczakowa" jako spółka akcyjna. Spółka wykupiła tereny i urządzenia po istniejącej tu małej prywatnej fabryce cementu i przystąpiła do wykonania inwestycji na wielką skalę. W 1885 spółka zatrudniała ok. 200 osób przy rocznej produkcji ok. 4000 ton surowca.
1882- Powstała czytelnia Towarzystwa Oświaty Ludowej w Szczakowej.
1882 (marzec)- Inspektor kopalni i intendent dóbr narodowych Linowski przedłożył wykaz kosztów poniesionych w związku z wybudowaniem "czterech dubeltowych pieców, każdy o 16 szuflach" w hucie cynkowej w Jaworznie.
1882- Na terenie Borów miało miejsce zjawisko społeczno-religijne, uznawane przez wielu za objawienie, chodź sceptycznie traktowane przez Kościół. Chadzały tam tysiące ludzi z całej okolicy, układano modlitewne pieśni i wiersze. Latem tego roku parafianie wysunęli wobec proboszcz inicjatywę wzniesienia krzyża i statuy Matki Boskiej w miejscu otaczanym kultem.
1883-84- Budowa kaplicy w Szczakowej. Rada Gminna wydając zezwolenie na założenie cegielni zobowiązała właściciela do ofiarowania na cel przyszłej kaplicy 5000 sztuk cegieł.
1884- Z tego roku pochodzi najstarszy znany nagrobek na Cmentarzu żydowskim w Jaworznie-Podłężu, przy obecnej Alei J. Piłsudskiego. W lipcu tegoż roku teren, na którym znajduje się cmentarz, wykupił Jakób Bester, a potem w spadku odziedziczył syn Józef.
1885- Powstała biblioteka i czytelnia Towarzystwa Oświaty Ludowej w Byczynie.
1887- W Szczakowej założono fabrykę cementu.
1888- Przeprowadzono ulicę Jeleńską przez ogrody plebańskie, płacąc odszkodowanie 50 centów za sążeń. Ulicę tę zbudowano wzdłuż szlaku wydeptanego przez przechodniów i wyjeżdżonego przez furmanki, gdyż od dawna chadzano tędy do kopalni oraz do szkoły. Głównie w trosce o dzieci wybrukowano z jednej strony chodnik dla pieszych.
1889- Założono Towarzystwo Weteranów Wojskowych w Jaworznie im. J. E. Horsetzkyego, zatwierdzone w 1906 r. Skupiało w 1912 r. 186 członków i kierowane było przez Franciszka Schattanka.
1889 (ok.))- Zaprzestano eksploatację węgla w Ciężkowicach, bagnisty teren utrudniał wydobycie kopaliny. Węgiel szukał tu i eksploatował zamożny bankier z Wiednia Maks Low Beer.
1890- Statystyki podają, że w Jaworznie znajdowały się 703 domy, a w 1814 było ich 614.
1891- Powstała biblioteka i czytelnia Towarzystwa Oświaty Ludowej w Byczynie.
1892 (5 stycznia)- Otwarta została czytelnia Towarzystwa Oświaty Ludowej w Jaworznie przy wsparciu proboszcza ks. Pawlikowskiego i ks. Władysława Jelonka, który został jej kierownikiem. Inauguracyjne spotkanie zgromadziło 1000 uczestników. Krakowskie TOL przekazało na początek 156 książek. W ramach prac czytelni organizowane były wycieczki górników do Krakowa, akcje odczytowe oraz obchody patriotyczne.
1892 (15 październik)- Na łamach czasopisma "Lud Polski" w numerze 20 Piotr Przecławiak w artykule "Z okolic Jaworzna" charakteryzuje ciężkie warunki chłopów i robotników z okolic Jaworzna, znaleźć tam można liczne oskarżenia pod adresem samorządów gmin : "Gruby materyalizm zaślepia ojców gminy (Jaworzna), każdy myśli o sobie, nie pojmuje jeszcze zakresu swego działania i atrybucji, przestrzega tylko zasady, by nie przyjmować na gminę żadnego obowiązku, choćby nawet na najpożyteczniejsze dla niej zakłady - a o podniesienie i rozwoju gminy nikt nawet nie marzy".
1893- W Jaworznie istnieje Sąd Powiatowy, któremu podlegały takie miejscowości jak: Byczyna, Ciężkowice, Dąb, Dąbrowa, Długoszyn, Jeleń i Szczakowa. Jaworzno było największą gminą w powiecie chrzanowskim
1894 (17 stycznia)- Zatwierdzony został statut Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" w Jaworznie. Działali w nim m. in. Julian Tomaszewski, Stanisław Słonimski, Romuald Smereczański, Wincenty Cichalewski, Władysław Broniowski, Edward Smolka, Stanisław Lizak, Franciszek Racek.
1895 (14 czerwca)- Założono Kasę Bracką w Jeleniu. Kasa miała charakter oszczędnościowo-pożyczkowy, była źródłem taniego kredytu i ochroną przed lichwą żydowską.
1895- Po krwawych wypadkach w Białej (obecnie Bielsko-Biała) ogłoszono strajk protestacyjny, przyłączyli się do niego m. in. górnicy z Jaworzna.
1895- Wybuchł strajk 380 robotników w fabryce sody w Szczakowej, którzy żądali podwyżek płac, zmiany warunków dokonywania wypłat (co 2 tygodnie a nie co 6), poprawy jakości żywności wydawanej z magazynów oraz ochrony przed brutalnością i poniżaniem ich przez pracowników nadzoru i administracji. Po 4 tygodniach strajku robotnicy odnieśli sukces, większość ich postulatów spełniono.
1895- Zawiązał się komitet budowy kościoła w Szczakowej, który wystąpił do Kurii z prośbą o wyrażenie zgody na budowę kościoła i usamodzielnienie się Parafii.
1896 (3 lipca)- Szczakowa uzyskała prawa gminy miejskiej.
1897 (1 maja)- Po "odtrąbieniu" rano pobudki z wieży kościelnej, robotnicy z Jaworzna wraz z orkiestrą na czele wyruszyli na spotkanie z robotnikami Szczakowej. Po zgromadzeniu w Rynku, przy śpiewie robotniczych pieśni i "Serdeczna Matko", wyruszyli wyruszyli w kierunku Szczakowej, lecz pochód został rozpędzony na moście przez żandarmerię i dragonów.
1898- W Jeleniu powstało Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe. Ich członkami byli m. in. Wawrzyniec Helbin, Józef Mzyk, Leopold Mzyk, Franciszek Dyląg, Karol Miłkowski
1898- Powstaje w Jaworznie pierwsza elektrownia. Przy szybie "Rudolf" Jaworznickiego Gwarectwa zainstalowano 2 agregaty prądu stałego (2 x 150 V) o łącznej mocy 320 kW, co umożliwiło oświetlenie kopalni i pobliskich domów.
1898 (28 czerwca)- Władze wyraziły zgodę na budowę kościoła parafialnego w Szczakowej. Poświęcenia kamienia węgielnego odbyło się 18 września 1898 roku. Obok kamienia węgielnego wmurowano akt erekcyjny. Budowę zakończono w roku 1903.
1900- Przy ulicy Królowej Jadwigi wybudowano Wielką Synagogę. Poza nabożeństwami, odbywały się w niej zajęcia szkoły talmudycznej, a w piątki organizowane były prezentacje talentów śpiewaczych młodych kantorów. W pierwszych dniach II wojny św. synagoga została uszkodzona wybuchem pocisku, następnie zdewastowana przez chuliganów.
1900- Z inicjatywy ks. Stanisława Stojałowskiego założone zostało Stowarzyszenie Chrześcijańsko-Ludowe "Bratnia Pomoc" w Jaworznie, którego celem było niesienie pomocy swym członkom, pielęgnowanie wzajemnej miłości i braterstwa, urządzanie odczytów, utrzymywanie czytelni i biblioteki, zabaw i przedstawień amatorskich. Komórki Stowarzyszenia powstały w Jeleniu, Szczakowej i Dąbrowie.
1900- Powstało Stowarzyszenie "Przyjaźń Jaworznicka". Stowarzyszenie, kierowane było przez wiele lat przez ks Józefa Sosina. Obok pracy oświatowej, prowadzenia biblioteki,, walki z alkoholizmem, blisko współpracowało z polskim Zjednoczeniem Zawodowym Chrześcijańskich Robotników. Aktywnie włączało się do zabiegów poprawiających warunki socjalno-bytowe miejscowym górnikom.
1900 -1903- Wybudowano lokalną linię kolejową Jaworzno - Chrzanów z bocznicami dla miejscowych kopalń oraz odcinek Jaworzno - Szczakowa z bocznicą dla cynkowni w Niedzieliskach (później fabryka bieli cynkowej). Dla ruchu pasażerskiego uruchomiono relacje pociągów na liniach: Jaworzno - Chrzanów, Jaworzno - Bolęcin oraz Jaworzno - Alwernia. W tutejszych osadach (Byczyna, Bory) powstały przystanki kolejowe, a w Jaworznie dworzec kolejowy.

Ostatnia aktualizacja : 31.12.2010