Zarys Miasta

Jaworzno - zarys miasta w ździebełku

:

Do 1795 * 1796-1900 * 1901-1917 * 1918-1939 * 1939-1945 * 1945-1989

Nazwa Jaworzno oznacza pierwotna osadę śródleśną, położoną w głębi lasu jaworowego. W/g wydawnictwa encyklopedycznego "Nazwy miast Polski" - autorstwa Kazimierza Rymuta - pochodzi od słowa jawor, zbudowana przy pomocy przyrostka * -ъno.
Miasto Jaworzno leży na Wyżynie Śląskiej, we wschodniej części województwa śląskiego, pomiędzy Krakowem i Katowicami. Jeszcze tak niedawno, kiedy Jaworzno należało do woj. krakowskiego (przed 1975 r.), było uważane za pomost łączący ośrodki przemysłowe ziemi krakowskiej z ośrodkami Górnego Śląska. Dziś już nie pełni takiej funkcji, bo i realia są nieco inne. Jaworzno w wyniku polityki spójności ekonomiczno- gospodarczej województwa śląskiego integruje się całkowicie z ośrodkami Górnego Śląska, jest to efekt polityki globalizacji i powstawania Górnośląskiego Związku Metropolitalnego a także - może i głównie - bliskości miasta do ościennych miejscowości za Przemszą. Bliskość ta ma wyraźny oddźwięk zwłaszcza w sferze rekreacji, kultury, sportu a przede wszystkim zatrudnienia - setki Jaworznian pracuje m.in. w Katowicach, Mysłowicach czy Sosnowcu.
Zacznijmy jednak skrótową historię miasta od początku...
1229 - pierwsze zapiski o Jaworznie.
W 1274 wieś Jaworzno i okoliczny region przyłączono do księstwa krakowskiego, wcześniej należał do dzielnicy śląskiej.
Dokumenty z lat 1335-37 dają nam pierwsze wzmianki o istnieniu parafii w Jaworznie ale bezsprzeczne są twierdzenia, iż geneza parafii sięga XIII w.
Przed 1447 r. przeprowadzono przez lasy byczyńskie drogę do Chrzanowa, a Jaworzno uzyskało m.in. połączenie z Mysłowicami o czym przekonuje poświadczony w XV w. most mysłowicki w Jaworznie.
Rok 1532 to ważna data w historii Jaworzna . Powstał murowany kościół, wybudowany siłami parafian. Budowla miała długość 29 a szerokość 12 łokci, podparta skarpami, a dach kończyła kopułka obita blachą. Pod koniec XVI w. wyposażenie wnętrza tworzyły trzy ołtarze i statua Przemienienia Pańskiego, ambona i ławki. Proboszczem w Jaworznie był wtedy Wawrzyniec Nosal z podkrakowskiego Kazimierza. W 1558 nastąpiła jego konsekracja. Pod koniec XVI w. świątynia nosiła podwójne wezwanie św. Wojciecha i św. Katarzyny.
1598 - pierwsza wzmianka o szkole, która istniała w Jaworznie. Proboszcz Kilian (pochodził z Bartkowa lub Siewierzy) uposażył szkołę parafialną gruntami ornymi. Rektorem był niejaki Kaspar Ruta z Siewierzy, który pobieral pensje w wysokości 2 złotych i 20 groszy.
W tymże czasie parafia jaworznicka obejmowała wsie: Jaworzno, Ciężkowice, Długoszyn, Jeleń, Szczakową i Byczynę. Wcześniej do parafii należała też wieś Porąbka ale została wyłączona, a za nią przyłączono wymienioną wcześniej Byczynę.
Wielkie znaczenie dla zespołu osadniczego Jaworzna miał także pobliski Chrzanów . Wspomnijmy tylko, że teren późniejszej parafii znajdował się w XIII w. w obrębie kasztelami chrzanowskiej, a samo miasto Chrzanów wywierało duży wpływ na życie gospodarcze Jaworzna.
W okresie przed rozbiorowym najściślejsze były związki między Jaworznem a Będzinem i Sławkowem. Będzin był bowiem siedzibą starostwa niegrodowego, któremu podlegały m.in. Szczakowa oraz część Długoszyna i Ciężkowic, natomiast Sławków stanowił stolicę klucza dóbr biskupstwa krakowskiego obejmującego m.in. Jaworzno, Byczynę, Dąbrowę oraz większą część Długoszyna i Ciężkowic (Jeleń podlegał kluczowi lipowieckiemu).
Jaworzno jest polską kolebką wydobywczą węgla kamiennego. W 1767 powstała w Szczakowej pierwsza w Polsce kopalnia węgla kamiennego, a w 1792 Hrabia Moszyński założył pierwszą kopalnię węgla we wsi Jaworzno.
Cała parafia po potopie szwedzkim liczyła jedynie kilkaset osób. Dąbrowę zamieszkiwało 46 osób, Szczakową wraz z królewską częścią Długoszyna 36, a królewską część Ciężkowic 40 mieszkańców.
1809-1815 Jaworzno wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego.
1815-1846 to lata kiedy Jaworzno wchodziło w skład Rzeczypospolitej Krakowskiej (Wolnego Miasta Krakowa). Warto wspomnieć, że pod koniec listopada 1846 r. Jaworzno miało dostać prawa miejskie... Miało, gdyż jak wiadomo w owym miesiącu już Rzeczypospolita Krakowska nie istniała.
1846-1918 - Jaworzno było częścią Wielkiego Księstwa Krakowskiego, w ramach zaboru austriackiego.
W 1847 przeprowadzono przez Szczakową linię kolejową czyli tzw. Cesarsko-Królewską Uprzywilejowaną Kolej Północną Cesarza Ferdynanda.
W 1910 podjęto decyzję o budowie nowej elektrowni turbinowej. Zlokalizowano ją na terenie kopalni "Fryderyk August". Zainstalowany został wówczas jeden turbozespół o mocy 800 kW.
W czasie II wojny światowej miasto znalazło się pod okupacją niemiecką, stało się formalnie częścią Rzeszy Niemieckiej. Utworzono tu podobóz obozu koncentracyjnego Auschwitz (Oświęcim), którego więźniowie pracowali w jaworznickich kopalniach (także przy budowie elektrowni Jaworzno II), inaczej zwany: Centralny Obóz Pracy Neu-Dachs. Po wojnie obóz funkcjonował nadal i był miejscem więzienia dla żołnierzy AK oraz osób niewygodnych dla komunistów w powojennej Polsce, m.in. Niemców, Ślązaków, Ukraińców, polskich Łemków.
W drugiej połowie XX wieku do Jaworzna przyłączono okoliczne osady oraz dawniej niezależne miasta, tworząc dzisiejsze dzielnice Dąbrowa Narodowa, Szczakowa, Byczyna, Jeleń, Ciężkowice, Długoszyn. Powstaje organizm miejski o specyficznej, promienistej (rozchodzącej się od centrum) strukturze, mający bardzo dużą powierzchnię (152,2 km²) i ok. 100 tys. mieszkańców. Do 1975 Jaworzno było jednym z większych miast ówczesnego woj. krakowskiego. Reforma administracyjna 1975 r. przyłącza Jaworzno do województwa katowickiego. Wtedy to znacząco zwiększyła się liczba mieszkańców przyjeżdżających do pracy w kopalniach (były kiedyś aż trzy a nawet cztery licząc kopalnię piasku podsadzkowego), elektrowniach (były trzy), hucie szkła, zakładach chemicznych, cementowni, garbarni itd. Za zwiększeniem liczby mieszkańców poszły także dotacje i subwencje z budżetu państwa co umożliwiło dalszy rozwój miasta. To wtedy w Jaworznie powstała jedna z najnowocześniejszych na świecie, jak na ówczesne lata, i zarazem największa elektrownia w Polsce opalana węglem kamiennym - elektrownia "Jaworzno III".
Były to także złote lata dla przedsiębiorców prywatnych takich jak szewcy, złotnicy i inni drobni rzemieślnicy, dla których wzrost liczby mieszkańców i ich zamożność oznaczała popyt na ich towary i usługi, chodź z drugiej strony "prywata" nie cieszyła się się przychylnością państwa i jej działalność wymagała nieco powściągliwości i zaradności obywateli. Lata 80 XX-tego stulecia to ekspansja "koników", czyli tzw. handlarzy walutą i innymi surowcami naturalnymi. Niektórzy do dzisiaj działają w podobnej branży, lekko ewoluując, aby przystosować się do do rynku dnia dzisiejszego.
Reforma administracyjna w 1999 r. włączyła Jaworzno do woj. śląskiego jako miasto na prawach powiatu.
8 czerwca 2007 r. w Rejestrze Związków Międzygminnych pod pozycją 284 dokonano oficjalnej rejestracji Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. W skład jego wchodzą Bytom, Chorzów, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Świętochłowice, Tychy, Zabrze, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec i Jaworzno.

* znakiem ъ wg Kazimierza Rymuta oznacza się półsamogłoskę zbliżoną do e; która znikła w j. polskim w okresie przed piśmiennym.

Ostatnia aktualizacja : 31.12.2010