Jeleń

Jeleń

Rys historyczny:

Jeleń - w średniowiecznych dokumentach nazwę miejscową pisano : Gelen, Gyelyen, Gyelyeny. Taki zapis wynikał z faktu, że łacina nie posiada liter na dokładne oddanie fonetyki języka polskiego. Nazwa należy do tzw. topograficznych, co oznacza że pochodzi od charakterystycznych cech krajobrazu, roślinności, zwierząt, gleby danego terenu. W tym przypadku oczywiście od zwyczajowej nazwa kilku rodzajów zwierząt z rodziny jeleniowatych.

Pierwsze wzmianki o Jeleniu pochodzą z 1242, kiedy to staje się własnością biskupów krakowskich i częścią klucza sławkowskiego. Jeleń jeszcze w XIII w. porastał bór obfitujący w dziką zwierzynę. Stąd zapewne wzięła się nazwa "Jeleń". Obecność dzików, saren i jeleni jest dowodem na istnienie lasu. O tych zwierzętach wspomina dokument biskupa Zbigniewa Oleśnickiego wystawiony dla sołtysa Jaworzna w 1450 roku.

Legenda głosi, że okolice Jelenia pokrywały ongiś wielkie bory sosnowe i dąbrowy pełne dzikiego zwierza. Dlatego też okolica ta była terenem łowów książąt i rycerstwa. W czasie polowania jeden z książąt śląskich zabłądził w gęstej kniei. Zdawało mu się, że zginie. Wtem patrzy - wspaniały jeleń sunie do wody! Książę poszedł w ślad za nim, rozumując, że źródło może go wybawić z kłopotu. I nie pomylił się. Zdążając za jeleniem dojechał do rzeki, dzisiejszej Przemszy, która była punktem wyjściowym i końcowym polowania. Na pamiątkę tak szybkiego ocalenia książę kazał założyć w tym miejscu osadę i nazwał ją Jeleń.
Inną wersję nazewnictwa Jelenia przedstawia Marian Lipka w książce "Powtórki nie tylko z odległej historii". W zasadzie jest to legenda zasłyszana w latach młodzieńczych na lekcji religii, prowadzonej prze ks. Piotra Jurko. "Ksiądz powiedział, że myśliwy polujący na dziką zwierzynę w istniejącej wtedy puszczy napotkał rosłego jelenia wybiegającego na brzeg Przemszy. W momencie, gdy złożył się do oddania strzału dostrzegł między rogami jelenia krzyż z postacią Jezusa. Zrezygnował z oddania strzału, spotkał się z pozostałymi uczestnikami polowania, którym opowiedział o zaistniałym wydarzeniu. Zgodnie uznali, iż powstająca w tym miejscu osada otrzyma nazwę Jeleń."

Z innej wersji legendy - opisanej także w książce w/w Mariana Lipko - wynika, że był to cudowny jeleń, który po zobaczeniu myśliwych tupał kopytem i w tym miejscu pojawił się strumień źródlanej wody. Miejsce to upamiętnia studnia istniejąca do chwili obecnej. Powstała tam wieś przyjęła nazwę Jeleń.

W 1303 roku biskup Jan Muskata powierzył Pawłowi, "wiernemu człowiekowi Jelenia" lokację wsi Jeleń w lesie i zaroślach nad Przemszą i Wąwolnicą, pod którą przeznaczono 40 łanów frankońskich.
Biskup przyznał mieszkańcom 7 lat wolności od czynszów, lokacja miała być przeprowadzona przez mieszkańców Jelenia. Sołtys otrzymał we wsi 2 wolne od czynszów łany, 1/6 czynszów z zagród i trzeci denar z kar sądowych. Miał także prawo posiadania karczmy, browaru, młynów nad Przemszą i łaźni.

W XVII w. wydobywano w Jeleniu rudę żelaza. W 1640 r. biskup Zadzik wydzierżawił Zygfrydowi z Promnic, hrabiemu pszczyńskiemu i jego żonie Małgorzacie Kolowrat tzw. Rudną Górkę, którą hrabia z Pszczyny trzymał jeszcze w 1668 r. i eksploatował na własny koszt, płacąc biskupowi olborę.

W 1643 sołtysem Jelenia został sam starosta lipowiecki Sebastian Rakowski, kupiwszy sołectwo od Piotra Pełżyńskiego.

Wiek XVII doprowadził do znacznej dewastacji lasów wokół Jelenia. W 1668 pod Jeleniem rosły już tylko dwa lasy - mały, znajdujący się w tzw. Czarnych Krzakach o powierzchni 2 na 2 staje oraz nieco większy las sosnowy, który jednak wkrótce został wycięty.

W XVII w. powstały pod Jeleniem dwa niewielkie skupiska osadnicze, liczące zaledwie po 5 zagród, zwane "Koszutowce" i "Łęg".

Około połowy XVII w. Hrabia Mikołaj Ludwik Grabiański zbudował w Jeleniu kaplicę,
którą Biskup Krakowski Jan Małachowski 6 listopada 1691 konsekrował. Obok kaplicy przygotował mieszkanie dla księdza, któremu dał kilkanaście hektarów ziemi na utrzymanie. Była to prebenda. Ksiądz, który mieszkał w Jeleniu nie był proboszczem, ale prebendarzem.

W 1776 r. w Jeleniu na Przemszy wystawiono nowy młyn z drzewa dębowego, kryty gontami. Budowla ta miała wymiar 34 na 14 łokci. Za młynem znajdowała się piła wodna napędzana dwoma kołami młyńskimi pochodząca z 1780 r. Pod koniec XVIII w. młyn dzierżawił Wojciech Dyląg z Jelenia, który płacił czynsz w wysokości 30 korcy żyta i 60 zł.

W 1745 r. August III król Polski nadał Jeleniowi prawo odbywania 12 jarmarków rocznie. O wyjątkowym znaczeniu Jelenia zdecydował jaz na Przemszy. Otwierano go raz w tygodniu w środę a zamykano na św. Marcina z powodu położonych obok stawów rybnych. Obok jazu był most, na którym pobierano cło od przewożonych wołów (1 zł od 100 wołów), koni, drewna (12 groszy od kopy drew). Myto jazowe wynosiło 6 groszy. Od wszystkich opłat zwolniona była szlachta. W 1759 Przemszą spławiano drewno, gonty, ryby, szkło i naczynia cieszyńskie. W 1790 chłopi jeleńscy spławiali także węgiel z Jaworzna i Szczakowej.
Jeleń miał także połączenie z pobliskim Jemielinem (o. Imielinem) o czym świadczy odnotowana w 1767 r. droga prowadzącą z Jemielina w kierunku Jelenia.

W XVII w. dla wygody ludzi przyjeżdżających tutaj na targi wystawiono murowaną kaplicę św. Krzyża. Dawna zabudowa przestrzenna Jelenia to typowa prosta ulicówka z domami usytuowanymi wzdłuż drogi i biegnącymi do niej długimi pasmami pól.

Źródła podają, że w 1743 roku w Jeleniu było 30 domów, a w niespełna 50 lat później już 116.

W latach 1815-1846 a więc w czasach Rzeczypospolitej Krakowskiej Jeleń wraz z Jaworznem, Byczyną, Długoszynem, Dąbrową i Szczakowa tworzy gminę wiejską z siedzibą wójta w Jaworznie. Łączna liczba mieszkańców 3 718. Numer urzędowy gminy to XIX, w czasach Rzeczypospolitej Krakowskiej było 17 gmin wiejskich i 9 miejskich.

Na prośbę miejscowych ludzi Biskup Krakowski Książe Adam Stefan Sapieha z dniem 1 września 1914r. kaplicę prebendalną ustanowił Kościołem Parafialnym w Jeleniu pod Wezwaniem Świętego Krzyża, a dotychczasowy prebendarz został proboszczem.

W latach 1934-54 kaplicę rozbudowano i powstał Kościół Parafialny kilka razy większy od pierwotnej kaplicy. W latach 70 ubiegłego stulecia Kościół otynkowano i wyposażono.

5 października 1975 ks. Kardynał Karol Wojtyła konsekrował Kościół. W 1995 Kościół został zwieńczony wieżą.

Przed wojną Roman Proksa (zmarł w 1945 r.) założył orkiestrę dętą, która brała udział w pochodach robotniczych 1 maja i zlotach młodzieżowych, gdzie dochodziło nieraz do starcia z policją sanacyjną. W latach 1927-1929 działała w Jeleniu Organizacja Młodzieżowa Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych założona właśnie przez Romana Proksę, który stał na jej czele i organizował zajęcia kulturalno-oświatowe.

29 września 1954 r. reforma administracyjna wprowadza jednostkę zwaną gromada w miejsce dotychczasowej gminy. Następstwem tego jest utworzenie gromady Jeleń w skład której weszła także miejscowość Dąb. Gromada ta w 1958 zostaje osiedlem. Osiedle było jednostką podziału terytorialnego, czymś pomiędzy wsią a miastem. W 1960 do Jelenia dołączono część Jaworzna - Bory "Szyb Sobieski".

W 1973 zostały zlikwidowane osiedla i gromady. Z dniem 1 stycznia 1973 r. uchwała Rady Ministrów nadaje Jeleniowi prawa miejskie. Miasto było wówczas częścią dawnego powiatu chrzanowskiego w województwie krakowskim. Od Jelenia zostaje odłączony przysiółek Bory "Szyb Sobieski", który staje się ponownie częścią Jaworzna.

1 stycznia 1977 r. Jeleń wraz z Dębem włączono do miasta Jaworzna, ówczesnego województwa katowickiego, stając się jego jedną z dzielnic. Przyczynkiem do przyłączenia Jelenia do Jaworzna był niewątpliwie fakt ekonomiczny - związany z odłączeniem w 1973 r. przysiółka Bory "Szyb Sobieski" a więc w zasadzie kopalni "Sobieski", która weszła w skład nowo powstałej jednostki - kopalnia "Jaworzno".

Charakterystyczne obiekty i miejsca:

► Kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego z XVII w.;
► Zabytkowa Studnia w Rynku z XVII w.;
► Cmentarz Parafialny, ul. Sulińskiego;
► Pomnik upamiętniający powstanie osady Jeleń (700-lecie), Jeleń Rynek;
► Pomnik ku czci mieszkańców Jelenia poległych podczas działań wojennych oraz pomordowanych w czasie II wojny światowej w różnych miejscach kaźni, Jeleń Rynek;
► Grób wojenny Pawła Szulgacza, żołnierza Armii Czerwonej poległego 22 stycznia 1945 roku w czasie walk o wyzwolenie miasta Jaworzna spod okupacji hitlerowskiej - Jeleń, Sielec;
► Filia Miejskiej Biblioteki Publicznej,ul. Celników 1;
► Stadion i korty GKS "Victoria", ul. Wygoda;
► Urząd Pocztowy przy ul. Zwycięstwa 9;
► Remiza Straży Pożarnej OSP w Jeleniu, ul. Celników 1;
► Przedszkole Miejskie nr 19, ul. Wygoda 18;
► Szkoła Podstawowa nr 22 przy ul. Banasika 1;
► Gimnazjum nr 8 przy ulicy Zwycięstwa 30;
► Komora Celna przy ul. Celników;
► Słup graniczny przy ul. Celników;
► Park w centrum Jelenia, ul. Jeleń-Rynek 13;
► Dwa 60-80 letnie jarzęby szwedzkie. Uchwałą Rady Miasta Jaworzna z dnia 22 stycznia 1998 roku zostały uznane za pomniki przyrody, ul. Celników;
► Pomnik przyrody: dąb szypułkowy w wieku ok. 230 lat rosnący przy ul. Wiosny Ludów;
► Zegar słoneczny z czasów okupacji hitlerowskiej, wykonany przez miejscowych kamieniarzy;
► Góra Staberek (285,4 m n.p.m.);
► Rudna Góra (307,1 m n.p.m.). O tej górze sa liczne podania i legendy. Były tu sztolnie gdzie wydobywano skalną rudę. Owe sztolnie istniały za czasów Walentego Rozdzieńskiego. ! 1612 r. wyszło drukiem jego dzieło "Officina ferraria', w którym jedną zwrotkę poświęcił Rudnej Górze:
"Tak żółta i tak drobna w ziemi krakowskiej
ruda nadzwyczaj dobra na gruncie jeleńskim
Leży w suszy na górze blisko Przemszy rzeki
Lecz fundament gdzie leży ma bardzo głeboki"
Od Walentego dowiadujemy się, że koło Rudnej Góry były bagna, że tu wydobywano bagienną rudę, zwaną "bystrą". Na skałach palono ogniska, które po nagrzaniu polewano wodą, skała pękała i tak wdzierano się w głąb góry.
Rudna Góra to ciekawy punkt widokowy, widać cała "jaworznicką nieckę" i ziemię śląską za Przemszą;
► Góra Koniówki (305,3 m n.p.m.);
► Kapliczka Matki Boskiej Piekarskiej w Łęgu, skąd wyruszały w okresie międzywojennym liczne pielgrzymki do Piekar;
► Celinowe Górki (297 m n.p.m.). Celiny to gliniaste pole, celiny-pole, stąd i nazwa górki;
► Stawy Belnik - Tarka. Obszar położony jest na terenie kompleksu leśnego obrębu Chrzanów. Obejmuje cztery stawy otoczone urokliwym drzewostanem sosnowym, niewielkie powierzchnie zajmują lasy liściaste o charakterze łęgów, które są siedliskiem stosunkowo bogatej flory i fauny. W/g Czesława Kempińskiego nazwa pochodzi od w. "biały piasek". Miejsce gdzie kobiety bieliły płutno;
► Las Belnik, Majówka;
► Remizy leśne i łąki śródleśne jak: Przerywka, Bednik, Piaski, Kępnica, Ładoga, Rudki, Ruściska;
► Miejsca, osiedla zwane niekiedy przez mieszkańców "dzielnicami Jelenia": Biały Brzeg, Łęg, Lipinka, Wygoda, Okrągłe, Podkamieniec, Morgi;
► Rzeka Przemsza, potok Byczynka i Wąwolnica;
► Biały Brzeg - w XVIII w. była tu przystań wodna nad rzeką Przemsza, istniała od 1767 roku;
► Bednik - są to podmokłe łąki w okolicach Tarki, na których w XVII w. wypasano stada koni. Teren w większości porosły buczyną, sosną sprawiał, że jeszcze nie tak dawno zbierano tu pieczarki zwane bedłkami;
► Czarny Kierz - miejsce bagienne nad Przemszą, rosną tu krzewy i sitowia. Kierz to dosłownie krzaki, zarośla;
► Wygoda - nazwa pochodzi od karczmy w Jeleniu jeszcze za czasów Austro-Węgier. Spalili ją Niemcy w 1918 r.;
► Okrągłe - nazwa wywodzi się stąd, że mieszkali tu rudkowie, smolarze i garncarze. Ci ostatni wypalali garnki zwane okrąglami. A było to jeszcze w 1780 r. Właściwsza jest nazwa od tego, że droga tu wiodąca posiada okrągły zakręt, omijając bagna, doły po wykopach garcarzy;
Znajduje się tu dom w którym mieszkał Szymon Banasik, patriota-powstaniec. Mieszkańcy Jelenia w 55 rocznicę jego śmierci wmurowali pamiątkową tablicę. Szymon Banasik był z zawodu prawnikiem. Walczył na Węgrzech, był w turekiej niewoli. Przez 42 lata pracował w gminie;
► Bobrowice - nazwa prawdopodobnie pochodzi od słowa bobrować, czyli kopać i ma to związek z kopaczami, którzy poszukiwali tu w XVI w. galeny czyli rudy ołowianej. Dziś nazwa lasu w Jeleniu;
► Ładuga (ładoga) - czyli miejsce załadunku, ładowania, port rzeczny. Z chwilą powstania kopalń na Dąbrowach (tak podobno kiedyś mówiło się o Dąbrowie, właśnie w l. mnogiej) w 1792 r. pomyślano o porcie skąd wywożono węgiel barkami, galarami do Krakowa a nawet do Warszawy. Taki rzeczny port zwano "ładugą" - miejscem ładowania. W okolicach Jelenia-Łegu pozostały ślady po dawnym porcie. Większość Jelenian pracowało na takich galarach. Raz w tygodniu odpływało kilka ładunków z węglem. Największy rozwój portu istniał w latach 1815-1846. Był to okres Rzeczypospolitej Krakowskiej, okres rozkwitu jaworznickich kopalń. Druga taka ładuga istniała w okolicy Maczek. Pierwsze transporty węgla z Jaworzna do owych ładug dowożono kolejami, ciągnionymi przez konie;
► Łęg - czyli zarośla na bagnach. Łęg to tereny bagniste od strony rzeki a piaszczyste od strony elektrowni;
► Paśna Góra - tak w Jeleniu nazywa się wzgórze, gdzie wypasało się bydło;
► Ruścisko - od słowa ruda, to pola między Rudną Górą a Jeleniem, gdzie jeszcze w 1890 r. były małe szybiki z których wydobywano rudę;
► Sielec (d. Sielce) - nazwa od słowa sioło - ziele. Zaciszna kotlinka między szybem Sobieski a Jeleniem. W przeszłości było tu wiele źródełek i krynic. Kiedy podeszła tu z wydobyciem kopalnia Domsa a potem Sobieski wody zanikły. W 1945 r. zginął tu radziecki żołnierz A. Szulgacz i ma tu grób;

bibliografia

Ostatnia aktualizacja : 31.12.2010