Stare Miasto

Stare Miasto, Skałka, Pańska Góra, Górnicze

Rys historyczny:

Z planów katastralnych pochodzących jeszcze z przed wielkiego uprzemysłowienia terenów jaworznickich, a więc sprzed roku 1900 można odczytać, że stare Jaworzno ma niwowy układ pól. Wynikałoby stąd, że jest ono jednym z najstarszych osiedli na tym terenie. Niwowy układ pól wiąże się bardzo często z typem przestrzennym wsi, zwanym wielodrożnicą. W dzisiejszym planie starego Jaworzna trudno dopatrzyć się charakteru typowej wsi wielodrożnej, gdyż osiedle to podlegało regulacji miejskiej w drugiej połowie XIX w. W planie starego Jaworzna jedynymi pozostałościami z okresu przed regulacją jest: trapezowaty rynek (niektórzy widzą tam kształt trójkąta), do którego zbiegają się ulice, nieco chaotyczne rozmieszczenie budynków przy kościele parafialnym, fragment drogi zamykającej osiedle od północy, będący częścią drogi obwodowej dawnej wielodrożnicy oraz wąskie uliczki odcinające wierzchołki zwartej zabudowy przy zbiegu ulic. Plany katastralne wskazują także na 2-3 fazy rozbudowy centrum Jaworzna.

Przypuszczalnie średniowieczne centrum stanowiło plac o kształcie nieregularnego rombu z wyeksponowanym kościołem parafialnym. Trzy boki owego romba rynku były zabudowane. Za kolejną fazę średniowiecznej zabudowy należy uznać skupiska domów prowadzących do centralnego placu. Z trzech narożników placów wychodziły po dwie ulice. Na planie katastralnym widoczna jest także droga biegnąca wzdłuż czwartego niezabudowanego boku placu, prawdopodobnie jest to pozostałość po dawnej obwodnicy.

Istnienie rozwiniętego osadnictwa na terenie dawnej parafii Jaworzno jest udokumentowane źródłowo już od pierwszej połowy XIII wieku.

Parafia św. Wojciecha w Jaworznie powstała w połowie XIII wieku i wszystko wskazuje na to, że tworzyli ją benedyktyni z Tyńca, co tłumaczy tytuł parafii - św. Wojciech. Pierwsza świątynia zbudowana na tym miejscu była drewniana.

Pierwszą wzmiankę o istnieniu parafii jaworznickiej mamy z lat 1335-37. Ówczesny pleban płacił 8 skojców świętopietrza. Pierwszy znany proboszcz Jaworzna, Jan, był w 1376 r. zarządcą dóbr sławkowskich, co świadczy o bliskich związkach Jaworzna z biskupim Sławkowem.

W czasach Długosza do parafii jaworznickiej należały wsie: Ciężkowice, Szczakowa i Porąbka. Księga uposażeń biskupstwa krakowskiego z 1529 r. wymienia w parafii jaworznickiej następujące osady: Jaworzno, Ciężkowice, Długoszyn, Szczakową, Jeleń i Byczynę. Wiemy, że dziesięcina z sołectwa jaworznickiego obejmującego w czasach Długosza 2 łany roli, karczmę i zagrodników z rolami, oszacowana na 2 grzywny, była składana kościołowi parafialnemu św. Wojciecha.

Przywilej biskupa Oleśnickiego z 1450 r. daje nam obraz gospodarczy Jaworzna i zajęcia mieszkańców. Był tu tzw. Stary Młyn, który został opuszczony i zdewastowany, dlatego sołtys otrzymał nowy młyn wraz z dwoma stawami rybnymi. W Jaworznie funkcjonowały dwie karczmy, jedna z nich plebańska - istniała już od niepamiętnych czasów. Drugą otrzymał sołtys. Mieszkańcy zajmowali się przede wszystkim rolnictwem, ale także w pewnym stopniu browarnictwem, rybołówstwem, bartnictwem i łowiectwem.

Wiemy także, że w 1486 r. proboszczem był niejaki Paweł.

Przy kościele św. Wojciecha w Jaworznie powstała szkoła parafialna, o której po raz pierwszy słyszymy w 1598 r. Natomiast źródła z 1445 r. odnotowują niejakiego Jana z Jaworzna, studenta Akademii Krakowskiej, niewątpliwie absolwenta istniejącej przynajmniej od XIV stulecia szkoły w Jaworznie.

Wzmianka z 1504 r. mówi nam o pierwszym znanym plebanie Jaworzna w okresie nowożytnym, Mikołaju. Oddał on Janowi z Wielunia wszystkie dziesięciny i dochody płynące z parafii w zamian za czynsz 30 florenów na Boże Narodzenie i 15 na św. Małgorzatę.

W 1516 proboszczem w Jaworznie był Jan Bieżanowski, o którym wiemy, że trudnił się handlem ołowiem.

W 1519 Proboszcz z Jaworzna niejaki Maciej, kupuje w Chrzanowie dom z browarem i ogrodem od Alberta "Sukiennika".

W latach 1532-1558 zbudowano nowy kościół, murowany. Prawdopodobnie w dniu poświęcenia świątynia otrzymała drugie wezwanie św. Katarzyny, która należała do najczęściej wybieranych w tym okresie patronek.

Rozwój górnictwa w ówczesnym Jaworznie powodował zapewne pojawienie się wielu rzemieślników oferujących swe usługi kopalniom. Pierwszą kopalnię węgla kamiennego w Jaworznie założył w 1792 roku hrabia Moszyński , a pod koniec XVIII w. czynne były już dwie kopalnie.

W XVI wieku w Jaworznie były dwa młyny - wójtowski o jednym kole ze stępką, stojący nad Wąwolnicą oraz zbudowany około 1544 roku tzw. Młyn Dobry., w którym było jedno koło zakupne.
Istniały wtedy także dwie karczmy, plebańska i wójtowska, w których sprzedawano piwo z browaru biskupiego w Sławkowie. O gospodzie wójtowskiej wiadomo, że nie posiadała zajazdu, szynkowano w niej piwo i wódkę. Wiemy także, że dzierżawcą karczmy plebańskiej był w 1602 roku niejaki Wierzba, który płacił proboszczowi 2 grzywny rocznego czynszu.

Podobnie jak w średniowieczu podstawą utrzymania mieszkańców było rolnictwo. A od połowy XVI także hodowla bydła, poświadczona w źródłach już w roku 1550. Folwark plebański w 1728 r. posiadał owczarnię liczącą 8 szt. owiec, 1 barana, 5 jagniąt, 2 woły, 3 cielaki, 4 krowy, 1 konia, 2 półroczne wieprze, 2 stare kozy i koźlę. Mieszkańcy Jaworzna trudnili się także hodowlą ryb

W latach 1815-1846 a więc w czasach Rzeczypospolitej Krakowskiej Jaworzno wraz z Jeleniem, Byczyną, Długoszynem, Dąbrową i Szczakowa tworzy gminę wiejską z siedzibą wójta w Jaworznie. Łączna liczba mieszkańców 3 718. Numer urzędowy gminy to XIX, w czasach Rzeczypospolitej Krakowskiej było 17 gmin wiejskich i 9 miejskich.

W pierwszej połowie XIX w. nastąpiła generalna przebudowa kościoła pod wezwaniem św. Wojciecha i ś. Katarzyny tak, że można mówić o powstaniu nowego kościoła. Na pamiątkę rozbudowy umieszczono w elewacji wieży herb Wolnego Miasta Krakowa z datą "1833".

W latach 30 ubiegłego wieku, z uwagi na wzrastającą ilość wiernych rozpoczęto budowę obecnego kościoła, która z przerwą okresu wojennego trwała do końca lat 70.
Poświęcenia nowej, dwupoziomowej świątyni dokonał 24 grudnia 1979 r. kard. Franciszek Macharski - metropolita krakowski.

W 1997 r., w Milenium męczeńskiej śmierci św. Wojciecha, sosnowiecki ordynariusz bp Adam Śmigielski SDB, ustanowił Kapitułę Kolegiacką św. Wojciecha, a kościołowi nadał tytuł kolegiaty.

Zapoznając się z historią jaworznickiej parafii, warto zatrzymać się przy najstarszym zabytku z ok. 1370 r., figurze Matki Bożej z kapliczki przy drodze prowadzącej do Szczakowej.

Nie można również pominąć obrazu przedstawiającego Matkę Bożą Passawską z 1666 r. Obraz ten otrzymał Biskup Krakowski jako dziękczynienie za udział mieszkańców Jaworzna w bitwie pod Wiedniem.

Do zabytków zaliczyć trzeba również obraz św. Wojciecha pochodzący z XVIII w. Ks. prał. Julian Bajer, z troską i zapobiegliwością chroni przed zapomnieniem wielkie dzieła swoich poprzedników. Kilka lat temu odtworzył z istniejących zapisków i akt życiorysy proboszczów, którzy spełniali swoją posługę duszpasterską w jaworznickim kościele, wśród nich jest np. ks. Piotr Grocholicki - autor pierwszego po Soborze Trydenckim Katechizmu, opracowanego dla diecezji krakowskiej. Sięgając do początków odnalazł i udokumentował ich dokonania. Obrazy przedstawiające ich sylwetki tworzące swoisty poczet znajdują się na plebanii.

2 maja 1977, podczas pogrzebu ks. Andrzeja Bajera, proboszcza parafii Dobrego Pasterza w Krakowie, kard. Karol Wojtyła w wygłoszonym wówczas słowie powiedział: "Mam na myśli waszego proboszcza, jak i jego brata, śp. ks. Stanisława - dziekana jaworznickiego. Obaj dobrze się zasłużyli ludowi Bożemu w Kościele krakowskim. Obaj wycisnęli głębokie piętno na życiu naszej społeczności kapłańskiej. Obaj w szczególny sposób przynależą do Chrystusa Dobrego Pasterza".

Osiedle Skałka. Nazwa osiedla wzięła się podobno od skał wapiennych wydobywanych dawniej na terenach pobliskich łąk. Niektórzy twierdzą, że nazwa ta pochodzi od baru "Pod Skałką", który powstał tu jeszcze w latach 60 XX w. Osiedle to kiedyś przeznaczone było dla górników pracujących w pobliskiej kopalni Jaworzno. Inna nazwa tego miejsca to Osiedle Pstrowskiego, pochodzi od nazwiska górnika Pstrowski. Niejaki Pstrowski wezwał do współzawodnictwa "kto da więcej węgla ode mnie!". Hasło to podjęły prawie wszystkie kopalnie. By uczcić tamte czasy osiedlu pod Skałką nadano nazwę "Pstrowski".

Pańska Góra. Jak podają stare kroniki już w XVII wieku były tu pola przynależne do dworu w Jaworznie.Taki dwór istniał jakoby w okolicy Parku i Starego Szpitala, gdzie stał tzw. Koci Zamek.
Osiedle zostało wybudowane w latach 1979-1983. Na nasłonecznionym wzgórzu zbudowano szkołę i kilkanaście bloków z zapleczem handlowym. Do Osiedla dochodzi się schodkami od ulicy Urzędniczej.

Osiedle Górnicze zwane też kiedyś os. "Bierut", powstało na mało zabudowanych terenach między ulicą Zacisze a ulicą Górniczą. Są to domy 2 i 3 piętrowe. Dwa bloki zbudowali tu jeszcze Niemcy. Nazwa osiedla wzięłła sie stąd, że duża część mieszkańców pracowała w pobliskiej kopalni KWK "Jaworzno".

Rogatka - nazwa pochodzi od wyrazów róg-zakręt. W XV w. była tu karczma-zajazd i tu pobierano cło za przepędzanie bydła na Śląsk. Była ona na końcu miasta stąd i nazwa Rogatka. W pobliżu znajduje się kopalnia, kiedyś Bierut dzisiaj to szyb Sobieski a za czasów austriackich Fryderyk-August.

Charakterystyczne obiekty i miejsca:

► Urząd Miejski, ul. Grunwaldzka 33;
► Kolegiata św. Wojciecha i Katarzyny, plac św. Jana 17;
► Katolicki Cmentarz Komunalny, ul. Chełmońskiego;
► Komenda Miejska Państwowej Straży Pożarnej, ul. Krakowska 22;
► Komenda Miejska Policji, ul. Gabriela Narutowicza 1;
► Miejski Zarząd Dróg i Mostów w Jaworznie, ul. Krakowska 9;
► Sąd Rejonowy, ul. Grunwaldzka 28;
► Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego, ul. Zacisze 15;
► Urząd Pocztowy Jaworzno 1, ul. Pocztowa 9A;
► Polski Związek Niewidomych, ul. Stefana Dwornickiego 7;
► PTTK oddział Jaworzno, ul. Grunwaldzka 35;
► Hala Widowiskowo-Sportowa MCKiS ul. Grunwaldzka 80;
► Stadion Miejski i korty tenisowe (d. Victoria), ul. Krakowska 8;
► Muzeum Miasta Jaworzna, ul. Pocztowa 5;
► Zespół zabytkowych budynków Południowego Koncernu Węglowego S.A., ul. Grunwaldzka 37;
► Fińskie domki czyli osiedle górnicze z połowy XX w., położone na Równej Górce;
► Kolonia robotnicza, ul. Olszewskiego;
► Pogotowie Ratunkowe, ul. Józefa Chełmońskiego 28;
► Szpital Miejski, ul. Józefa Chełmońskiego 28;
► Przychodnia Elvita GZLA na ul. Gwarków 1;
► MCM Sp. z o.o. Zakład Lecznictwa Otwartego. Zespół Poradni Chirurgicznych, ul. Grunwaldzka 30;
► Miejskie Centrum Medyczne Zacisze, ul. Zacisze Boczna 3;
► Dom Pomocy Społecznej, ul. Obrońców Poczty Gdańskiej 63;
► Miejskie Centrum Kultury i Sportu, Adama Mickiewicza 2;
► Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Pocztowa 5;
► Biblioteka Publiczna Miejska. Filia Szpital, ul. Józefa Chełmońskiego 28;
► Okręgowa Komisja Egzaminacyjna, ul. Mickiewicza 4;
► Centrum Szkoleniowo-Konferencyjne "Not", ul. Grunwaldzka 37;
► Przedszkole Miejskie nr 7, ul. Juliana Tuwima 10;
► Przedszkole Miejskie nr 1, ul. Karola Szymanowskiego 10;
► Gimnazjum nr 1, ul. Urzędnicza 11;
► Park Miejski pomiędzy ul. Zieloną, Grunwaldzką i Pocztową (o kształcie zbliżonym do trójkąta);
► Pomnik przyrody - dąb szypułkowy w wieku ok. 180-200 lat rosnący w parku miejskim, ul. Pocztowa;
► Pomnik przyrody - brzoza brodawkowata w wieku ok. 90-110 lat rosnący w parku miejskim, ul. Pocztowa;
► Pomnik przyrody - lipa drobnolistna w wieku ok. 160-180 lat rosnący w parku miejskim, ul. Pocztowa;
► Pomnik przyrody - klon jawor w wieku ok. 90 lat rosnący w parku miejskim, ul. Pocztowa;
► Bank Spółdzielczy, ul. Ks. S. Stojałowskiego 10;
► BNP Paribas Fortis Oddział w Jaworznie, ul. Grunwaldzka 41-47/6;
► Bank Zachodni WBK 1 Oddział w Jaworznie, ul. Grunwaldzka 39;
► ING Bank Śląski Oddział w Jaworznie, ul. Narutowicza 1a;
► Pekao SA I Oddział w Jaworznie, ul. Mickiewicza 17;
► Centrum Obsługi Klienta PZU SA w Jaworznie, ul. Narutowicza 6a;
► Sklep "Biedronka" , dawny budynek kina "Sasanka";
► ZGE Sobieski - Szyb Piłsudski, ul. Krakowska ;
► "Cargo", centrum edukacji zawodowej, ul. Krakowska 9;
► Hotel "Pańska Góra", ul. Krakowska 1;
► Restauracja "Dworek", ul. Królowej Jadwigi 12;
► "Euro Gym", ośrodek ćwiczeń siłowych, ul. Sportowa 3;
► Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej, zajezdnia, ul. Krakowska 9;
► Stacje paliw: "Orlen", ul. Krakowska 12; "BP", ul. Krakowska 6C;
► "Ctv Jaworzno", ul. Św. Barbary 7;

bibliografia

Ostatnia aktualizacja : 31.12.2010